گونه‌شناسی لطیفه در قرن هشتم تا دهم هجری (به انضمام معرفی دو نسخه خطی)

طنزپژوهان برآنند اولین کتابی که در ادبیات فارسی به طور کامل به لطیفه اختصاص دارد «رسالۀ دلگشا» تالیف عبید زاکانی است. بعد از او «لطایف‌الطوائف» فخرالدین علی صفی شهرتی بسزا دارد و او را مبدع شیوۀ بخش‌بندی براساس طبقات اجتماعی می‌دانند. محققان گونه‌شناسی تاکید می‌کنند که هیچ اثر ادبی به یکباره شکل نمی‌گیرد و انواع ادبی به مرور و تحت تاثیر انواع پیش از خود به وجود می‌آیند. سوال مهمی که در اینجا مطرح می‌شود این است که آیا کار عبید و فخرالدین علی صفی ناگهانی و بدون هیچ پشتوانه‌ای بوده است. در این مقاله کوشیده‌ایم حلقه‌های مفقودۀ سیر تدوین کتب لطایف فارسی را از قرن هشت تا قرن دهم هجری نشان ‌دهیم. در انتها به این نتیجه رسیدیم نوشتن رساله‌هایی در لطیفه، سنتی بوده که قبل از عبید زاکانی رواج داشته است و بعد از عبید تا دورۀ فخرالدین صفی نیز همچنان پا برجا بود و به مرور به ساختار خاص خود دست یافت. کتاب‌های مجمع‌اللطایف و مجمع‌النوادر دو نمونۀ بازمانده از این سنت ادبی هستند که پیش از لطایف‌الطوائف فخرالدین علی صفی تالیف شده‌اند، اما هیچ‌گاه به شهرت این کتاب نرسیدند.

Typology of Anecdotes During 8th to 10th Century AD (Plus Introducing Two Manuscripts)

Researchers believe Resālaye Delgošā by Ubaid Zakani as the first literary book specifically dedicated to anecdotes. The second most famous book is Lataʼif altavaʼif by ʻAlī ibn Ḥusayn Kāshifī Ṣafī who is known as the inventor of classification based on social castes. As literary theorists often emphasize, no literary work is formed suddenly and works of every kind progress gradually under influence of the previous ones. The key question is whether the works by Ubaid Zakani and Ali Safi were sudden and with no support. This paper presents a record of anecdotes books and tries to show missing circles in the process of compilation of such books from the 8th to 10th century AD. We conclude that there were some minor books on anecdotes before Ubaid, which are not available today. We may safely claim that writing essays on anecdotes was a tradition common before Ubaid period and this will not undermine the value of his work. The same tradition continued after Ubaid and authors invented their own style. We can point to Majma alLatayef and MajmaalNavader as examples of two books on anecdotes compiled before Lataʼif altavaʼif by ʻAlī ibn Ḥusayn Kāshifī Ṣafī.