بدل بلاغی؛ شگردی برای تلفیق تشبیه و استعاره در غزلیات حافظ

در کلام حافظ، حقیقت و مجاز، زشتی، زیبایی و... به هم آمیخته است. یکی از روش‌هایی که به حافظ امکان ترکیب حوزه‌های معنایی مختلف و متضاد را داده، جانشین کردن مفاهیم در دو مصراع از بیت با استفاده از بدل بلاغی است. یکی از انواع بدل بلاغی، جانشینی دو واژه یا دو مفهوم با رابطۀ تشبیه است. بدل یکی از طرفین تشبیه (مشبه یا مشبهٌ­به) است که جانشین طرف دیگر می‌شود. حافظ در این ساختار امکانات تشبیه و استعاره را به‌هم می‌آمیزد و تصاویر بدیع و معانی شگفت می‌سازد. ارجاع مفاهیم به یکدیگر، گاه آشکار و روشن و گاهی پنهان و کنایی است. بدل در جمله‌ای مستقل از مبدلٌ­منه قرار می‌گیرد؛ ازاین‌رو، استقلال معنایی خود را نسبت به مبدل‌منه تا حدودی حفظ می‌کند. این ویژگی سبب می‌شود که بدل در ارجاع به مبدلٌ­منه معنای مجازی داشته باشد، اما بدون در نظر گرفتن رابطۀ جانشینی، معنی اصلی خود را حفظ کند. حافظ از این شگرد برای آفریدن مضامین شعری، ایجاد نمادهای عرفانی، ایجاز در بیان مفاهیم عرفانی، تصویری کردن مفاهیم انتزاعی، خلق ایهام، ایجاد طنز و آفرینش سایر شگردهای ادبی استفاده می‌کند.

The Rhetorical Apposition: A Way to Integrate Simile and Metaphor

Truth and image, beauty and ugliness, love and religion, etc. are interwoven in the word of Hafez. This is rooted in the compilation infrastructure of his word. One of the ways that allowed Hafez to combine different semantic domains is substituting concepts in the two lines of each verse based on rhetorical relations between those concepts (Rhetorical apposition). One of the types of rhetorical apposition is the substitution of two words or two concepts based on similarity. Apposition is one of the two sides of simile that substitutes the other side. In this structure, Hafez combines features of metaphor and simile and makes new images and wonderful meanings. The referencing of concepts is sometimes obvious and sometimes hidden. Rhetorical apposition is placed in a sentence independent of the substituted item. Therefore, the substitute maintains its independent meaning of the substituted item. This feature causes rhetorical apposition to have a virtual meaning in referring to the substituted item, but regardless of the syntagmatic relations, it maintains its main meaning. Hafez uses this tool to create new poetic themes, mystical symbols, the expression of mystical concepts, ambiguity, humor, and to visualize abstract concepts, and so on.