ساختارشناسی اوزان رایج و وزن‌های نوپدید در شعر فارسی

پژوهش حاضر به بررسی ساختار وزن‌های رایج و نیز وزن‌های تازه ساخت در شعر کلاسیک و معاصر فارسی و نیز طبقه بندی تازه ای از انواع وزن‌ها و سپس فرمول بندیِ زیرشاخه ها و گونه های وزنیِ هریک از این انواع می پردازد. پیش از این، وزن‌ها به دو یا سه نوع و در جدیدترین تقسیم بندی به پنج نوع «متحدالارکان»، «متفق‌الارکان»، «متناوب الارکان»، «متشابه الارکان» و «مختلف الارکان» تقسیم شده اند. حال‌آنکه اوزانی تازه ساخت وجود دارد که در هیچ‌یک از این طبقه بندی ها نمی گنجند؛ برای نمونه وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع‖ فاعلن فع» در شعر سیمین بهبهانی. نگارنده این اوزان را به عنوان ششمین دسته از وزن‌های شعر فارسی، اوزان «مُستَزادالارکان» نامیده است. بخش نخستِ نگاشتۀ حاضر به پاسخگویی به این پرسش می پردازد که شاعران مبتکر از گذشته تا به امروز با چه شگردهایی دست به خلق اوزان تازه زده اند و نشان داده شده است که وزن‌های تازۀ عروضی در هر دوره از تاریخ شعر فارسی بر پایۀ همان وزن‌های مشهور و به هشت شیوه ساخته شده اند: 1 کاهش، 2 افزایش، 3 تکرار، 4 جابه جایی، 5 تغییر، 6 تلفیق، 7 ابداع و 8 ترکیب. در بخش دوم مقاله با توجه به نتایج بخش نخست و دقت در ساختار وزن‌های رایج و اوزان تازه ساخت به فرمول بندی انواع شش گانۀ اوزان شعر فارسی با حروف x، x، y، y، ẍ، ȳ، z، z، m پرداخته شده است.

The Study of Structural Common and Innovative Meters in Persian Poetry

This article examines the structure of popular and innovative meters in classical and contemporary Persian poetry, and a new category of all types of meters. Furthermore, formulating subcategories and the varieties of meters have been studied. Previously, meters were divided into two or three types, and in the most recent division divided into five types “Muttahid al arkan” (Unified foots), “Muttafuq al arkan” (Allied foots), “Mutanaveb al arkan” (Alternating foots), “Mutashabih al arkan” (Similar foots), “Mukhtalif al arkan” (Different foots), nevertheless there are new meters that are not included into any of these categories, for instance, the meter &‒  / U ‒ ‒ ‖  ‒ / ‒ U ‒ / U ‒ ‒ / U ‒ ‒& in Simin Behbahani’s poem. The author has called these meters as the sixth categories of Persian poetry, the &Mustazad al arkan&. The first part of the current article answers the question that what techniques have been used by creative poets from the past to the present.  This study demonstrates that new meters of each era of Persian poetry history is based on the same wellknown meters and has been formed into eight methods: 1. Reduction 2. Increase 3. Repetition 4. Transition 5. Change 6. Integration 7. Innovation 8. Combination. In the second phase of this study, according to the results of the first part and accuracy in the structure of common and innovative meters the six types of Persian poetry meters with the letters X, x, Y, y, Ẍ, Ȳ, Z, z, M are formulated.