صورت‌شناسی مزارع مسکون تاریخی در اقلیم گرم و خشک ایران

اقلیم گرم و خشک مرکزی ایران محل شکل‌گیری مزارع تاریخی از قرون اولیه اسلامی تا دوره پهلوی بوده است. در این اقلیم و در جریان پژوهش‌های اخیر، 42 باب مزرعه در پیرامون شهرهایی چون قم، اصفهان، کاشان و یزد شناسایی و مستند شده‌اند. این مزارع دارای قابلیت‌های کالبدی و کارکردی ویژه هستند و بخشی از زیست معیشتی و میراث کشاورزی ایران را شکل داده‌اند. مسئله تحقیق، کمبود پژوهش درباره ویژگی‌های شکلی و صورت‌های متنوع مزارع تاریخی است. هدف تحقیق، شناخت عمیق‌تر مزارع تاریخی در اقلیم گرم و خشک مرکز ایران است. بر این اساس دو سوال درباره عناصر شکل‌دهندهِ صورت و دسته‌بندی آن‌ها مطرح شده است. در ادامه، تعداد 10باب از مزارع اربابی، انتخاب شده و با رهیافت تفسیرگرایی و راهبرد تفسیری تاریخی مورد تدقیق قرار گرفتند. یافته‌ها نشان داده است در مقیاس نظام پهنه‌بندی، هر مزرعه دارای سه نوع پهنه؛ کالبدی، کشتخوانی و عرفی (منظری) است. از نظر الگوی توزیع و هم‌نشینیِ عناصر، دو الگوی «خطی و متمرکز» وجود دارد و در مقیاس تنوع کاربری‌ها نیز مزارع به دو دسته «معتبر و محقر» تقسیم می‌شوند. براین‌اساس می‌توان مزارع مسکون تاریخی در ایران را به دو صورت الف)؛ قلاع کشتخوانی با الگوی متمرکز ب)؛ مجموعه‌های کشتخوانی با الگوی خطی دسته‌بندی نمود. اغلب مزارع شناسایی شده در این اقلیم دارای صورت «مجموعه‌های کشتخوانی با الگوی خطی» هستند و با دوره تاریخی شکل‌گیری‌شان ارتباط معنی‌داری دارند.

morphology of historical farmsteads in iran's hot and dry climate

the hot and dry climate of central iran is home to historic farmsteads from the early centuries of islam up to the 13th century. in the course of recent studies, 42 types of farmsteads have been identified and documented around cities such as qom, isfahan, kashan and yazd. these farmsteads enjoy unique physical and functional capabilities and have formed a part of iran’s livelihood system and agricultural heritage. the moot point of the research is the lack of research about the shape characteristics and diverse forms of historical farmsteads. the research aims to get a deeper understanding of the historic farmsteads in the hot and dry climate of iran, and to this end, two questions have been raised about the shape-forming elements and their classification.according to the findings, each farmstead has three zones on the scale of the zoning system: physical, agricultural, and customary. in terms of the distribution pattern and coexistence of forming elements, there are two patterns: linear and centralized, and in the scale of the variety of forming elements, farmsteads are divided into two categories: small and great. accordingly, historical residential farmsteads in iran can be divided into two ways: a) agricultural castles with a centralized pattern and b) agricultural complexes with a linear pattern. most of the farmsteads identified in this climate have the form of agricultural complexes with a linear pattern and are significantly related to the historical period of their formation.