نقدی بر کارکرد فضاهای دستکند شمال‌ غرب ایران به‌عنوان معابد مهری

منطقۀ شمال غرب ایران، به دلیل موقعیت جغرافیایی، بستری مناسب برای ایجاد فضاهای دستکند است. در این منطقه، تاکنون فضاهای دستکند متنوع با کاربری‌های مختلف کشف و شناسایی شده است. در میان آنها، فضاهای دستکند نیایشگاهی، یکی از سالم‌ ترین و در عین ‌حال شاخص‌ترین فضاهای دستکند محسوب می‌شود. تاکنون پژوهش‌هایی درباره این فضاها انجام شده و کاربری و گاه‌نگاری آنها بیشتر با تاکید بر معابد مهری متعلق به دوران اشکانی در نظر گرفته شده است؛ با این ‌حال فرضیه‌های مطرح‌شده بدون پشتوانه علمی مناسب بوده و دلایل کافی برای انتساب آن به آیین مهرپرستی در دست نیست. بر همین اساس لزوم مطالعه و بازنگری در نظریات پیشین وجود دارد؛ بنابراین در پژوهش حاضر به‌ صورت موردی سه فضای دستکند امامزاده معصوم، آباذَر و قدمگاه با روش مطالعات توصیفی- تطبیقی و تاریخی- تحلیلی مورد مطالعه و ارزیابی مجدد قرار گرفته است. این پژوهش به‌ دنبال پاسخ به پرسش‌های اساسی زیر است: 1. فضاهای دستکند مذکور از نظر گاه‌نگاری متعلق به چه دورانی هستند؟ 2. نیایشگاه‌های دستکند مورد مطالعه از نظر ماهیت کاربری به کدام گروه‌های دینی- مذهبی تعلق دارند؟ در پاسخ به پرسش‌های بالا نگارندگان، براساس بررسی باستان‌شناختی، سبک‌شناختی عناصر معماری به‌خصوص پوشش فضاها، چشم‌انداز محوطه، مطالعات تاریخی و مواد فرهنگی باقی‌مانده در سطح محوطه‌ها، ضمن رد فرضیه مهرابه‌بودن این فضاها، گاه‌نگاری غالب فضاها را متعلق به دوران اسلامی با کاربری‌های آیینی- یادمانی و معیشتی در نظر گرفته‌اند.

a critique on the use of cut rock spaces in the northwest of iran as mehri temples

northwest of iran, due to its geographical location and political-religious and social situation throughout history, has been a suitable platform for the formation of handicrafts. in this area, various handicraft spaces with different uses have been discovered and identified so far. among them, the handicraft spaces of the shrine are one of the healthiest and at the same time the most characteristic handicraft spaces. so far, research has been done in relation to these spaces and their use and chronology have been considered with more emphasis on the mehri temples belonging to the parthian period. however, the hypotheses put forward without scientific support are appropriate and there are not enough reasons to attribute them to the seal of worship. accordingly, there is a need to study and review previous theories; therefore, in the present study, three handicrafts of imamzadeh masoom, abazar and ghadmagah have been studied and re-evaluated on a case-by-case basis by the method of comparative studies and historical-interpretive analysis. this research seeks to answer the following basic questions; 1. what period do the mentioned handicraft spaces belong to in terms of chronology? 2. which religious groups belonged to the studied troglodytic architecture shrines in terms of nature of use? in response to the above questions, the authors, based on archaeological research, stylistics of architectural elements, especially the coverage of spaces, landscape, historical studies, while rejecting the hypothesis of the altitude of these spaces, their chronology belongs to the islamic era using buddhist temples and monasterie.