تحلیل نقش اقلیم در شکل‌گیری تناسبات کالبدی حمام‌های تاریخی ایران (مناطق گرم و خشک و سرد و کوهستانی)

حمام یا گرمابه علاوه بر کارکرد اصلی خود به‌عنوان محلی برای شست‌وشو و پاکیزگی، دارای کارکردهای جنبی دیگر، از قبیل فضای شکل‌گیری تعاملات اجتماعی نیز بوده است. بنابر شواهد تاریخی ساخت حمام‌های عمومی از دوره هخامنشیان در ایران رایج بوده و با ورود اسلام به ایران با پیداکردن جنبه آیینی اهمیت این نوع بناها افزایش پیدا کرد؛ به‌طوری که حمام‌های گوناگون و زیادی در کنار مجموعه بازار و مساجد شهرهای مختلف ساخته شدند. با توجه به پراکندگی حمام‌ها در دوره اسلامی در گستره ایران و نظر به ثبات نسبی باورهای آیینی اسلامی درباره استحمام، یکسان بودن کارکردی فضاهای داخلی این بنا قابل توجیه است، اما با بررسی ابعاد کالبدی می‌توان به تفاوت در تناسبات موجود در ریز فضاهای بنای حمام در اقلیم‌های مختلف پی برد. با توجه به این موضوع و با هدف کشف دلایل شکل‌گیری این تفاوت‌ها، پژوهش حاضر با استفاده از اسناد کتابخانه‌ای و روش تحقیق توصیفی تحلیلی، ضمن تبیین تناسبات کالبدی موجود در بنای حمام‌های تاریخی واقع در اقلیم‌های گرم و خشک و سرد و کوهستانی، به بررسی و تحلیل کم و کیف تناسبات شکل‌گرفته متاثر از شرایط اقلیمی در آنها پرداخته است. به‌عنوان نتیجه در کالبد حمام‌های واقع در اقلیم یکسان، تناسبات مشابه قابل رویت است. با توجه به یکسان بودن عملکرد فضاهای داخلی در بنای حمام، این‌گونه به نظر می‌رسد که معمار با ایجاد تناسبات منحصر به اقلیم در فضاهای اصلی و کریدورها سعی داشته بر چالش‌های مرتبط با انرژی و همسازی با اقلیم فائق آید.

analysis of the climate role in the formation of physical proportions of historical baths in iran (hot and dry areas - cold and mountainous)

in addition to its main function, which is the place for washing and cleaning, the historic bath also had other ancillary functions, including a place for the formation of social interactions. according to historical evidence, the construction of public baths from the achaemenid period was typical in iran, and with the arrival of islam in iran and finding a religious aspect, the importance of this type of building increased; many different baths were built next to the bazaar complex and mosques of different cities. considering the distribution of baths in the islamic period throughout iran and the relative stability of islamic religious beliefs about bathing, the functional uniformity of the interior spaces of this building can be justified. still, with a simple look at the dimensions of their constituent spaces, we can see the difference in their proportions. to discover the reasons for these differences, the present study uses library documents and descriptive-analytical research methods to explain the physical proportions in historic baths located in hot and dry or cold and mountainous areas. it analyzes the proportions formed under the influence of climatic conditions in them. as a result, similar proportions can be seen in the body of baths located in the same climate. given the uniform performance of interiors in the construction of bathing houses, it seems that the architect has tried to overcome the challenges related to energy and climate adaptation by creating proportions specific to each climate in the main spaces and corridors.