شکل‌گیری و توسعه ی شهر بیرجند با استناد به قرائن تاریخی و شواهد باستان‌شناختی

شهر بیرجند مرکز استان خراسان جنوبی با اینکه دارای بافت تاریخی با ارزشی است، تاکنون هیچ‌گونه کاوش باستان‌شناسی در بافت قدیمی آن صورت نگرفته و به همین دلیل، روند شکل‌گیری و رشد آن در طول تاریخ به‌طور دقیق مشخص نیست و تنها با بررسی منابع و متون تاریخی که آن هم اندک اشاره دارند و همین‌طور با توجه به شواهد و آثار تاریخی بافت قدیم بیرجند و محدوده شهر باید به روند شکل‌گیری و رشد شهر پی برد. کویری‌ بودن بخش زیادی از خراسان جنوبی موجب شده است شرایط محیطی در همه جای این منطقه برای شکل‌گیری مجتمع‌های زیستی فراهم نشود. شهر بیرجند از منظر جغرافیایی در محیطی شکل گرفته که آب و خاک حاصل خیز و همین‌طور هوای مطلوب در فصل گرما و سرما نسبت به مناطق هم‌جوار داشته است. همچنین نقش ارتباطی آن و قرارگیری در مسیر ارتباطی خراسان و سیستان در طول تاریخ و انتقال مرکزیت از قاین به بیرجند در طی دوره صفوی تا قاجار همواره نقش بسزایی در رشد و توسعه شهر ایفا کرده است؛ به‌طوری‌که در اواسط دوره قاجاریه اهمیت شهر موجب می‌شود کشورهای انگلیس و روسیه در بیرجند کنسولگری تاسیس کنند. در این دوره شاهد شکل‌گیری محلات جدید و همین‌طور بازار در شهر هستیم. هدف این تحقیق، شکل‌گیری و توسعه شهر بیرجند براساس شرایط جغرافیایی، متون تاریخی و داده‌های باستان‌شناسی مورد بررسی بوده که جمع‌آوری یافته‌های آن از طریق مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی با رویکرد تاریخی - فرهنگی و به روش توصیفی - تحلیلی انجام شده است. در آخر، این مقاله در صدد پاسخ به این سوالات است: 1. چه عواملی در روند رشد و توسعه شهر بیرجند در طول زمان تاثیرگذار بوده است؟ 2. با توجه به شواهد معماری در بافت قدیم بیرجند، محدوده شکل‌گیری شهر، کدام نقطه بوده و در چه دوره‌ای به‌عنوان مرکز قُهستان مورد توجه قرار می‌گیرد؟

the formation and development of birjand city according to historical documents and archaeological evidences

no archaeological excavations have yet been carried out in the old district of the city of birjand, the capital of south khorasan province, albeit of its valuable historic district. therefore, its formation and development throughout history are not clearly known. studying historical sources and texts, which are limited, and using the historical evidence and monuments and the city borders, the formation and growth of birjand could be understood. the desert climate of a large part of south khorasan has led to environmental conditions not present everywhere in this region to form living places. birjand is geographically formed in an environment with fertile soil, available water, and favorable weather in hot and cold seasons than neighboring areas. also, its linking role and location in the connecting route of khorasan and sistan throughout history and the transfer of centrality from qaen to birjand during the safavid period to the qajar always plays a significant role in the growth and development of the city. in the middle of the qajar period, the city’s importance caused the british and russian countries to establish consulates in birjand. in this period, we witnessed the formation of new neighborhoods as well as markets in the city. this study aims to study the formation and development of birjand city based on geographical conditions, historical texts, and archaeological data. the findings were collected through library and field studies with a historical and cultural approach and descriptive and analytical methods. finally, this article seeks to answer these questions: (i) what factors have influenced the growth and development of birjand over time? (ii) according to the architectural evidence in the old district of birjand, where are the areas of formation of the city, and in what period is it considered the center of qohestan?