مطالعه گونه‌شناسی و سازمان فضایی قلعه‌ها و استحکامات دفاعی دامنه‌های جنوبی البرز مرکزی (محدوده استان تهران) در قرون میانی اسلامی

در دامنه جنوبی کوهستان البرز مرکزی در پهنه استان تهران، قلعه‌ها، دژها و تاسیسات دفاعی زیادی از ادوار مختلف تاریخی پراکنده‌اند که تا پیش از انجام این پژوهش، چندان مورد مطالعه قرار نگرفته و اطلاعات اندکی از آنها در دست بود. این پژوهش به روش تحلیلی، برای پاسخ به پرسش‌هایی همچون تعداد و پیشینه ساخت قلعه‌های تهران چگونه بوده؟ از نظر گونه‌شناسی به چند دسته تقسیم شده؟ الگوی حاکم بر سازمان فضایی قلعه‌ها چیست؟ انجام شده است. فرض بر آن بود که در استان تهران به‌دلیل شرایط اقلیمی، موقعیت جغرافیایی و شرایط سیاسی و اجتماعی، قلعه‌هایی از دوران پیش از اسلام و اسلامی بر پا شده و به دو گونه اصلی کوهستانی و دشت تقسیم می‌شوند. قلعه‌ها متناسب با مکان ساخت، اهداف سازندگان از سازمان فضایی خاصی برخوردار بوده و از نظر فرم شامل دو دسته هندسی منظم و نامنظم و از نظر عملکرد نیز به انواع مسکونی و نظامی تقسیم می‌شوند. روش انجام این پژوهش بدین‌ترتیب بود که پس از مطالعات کتابخانه‌ای، مطالعات میدانی با پیمایش سطحی و سنجش از راه دور به انجام رسید و داده‌های فرهنگی مورد نیاز مستندسازی، ثبت و ضبط شدند. در پژوهش حاضر، که به شناسایی و مستندسازی 159 اثر و بنای دفاعی در استان تهران انجامید، مشخص شد که قلعه‌سازی در استان تهران از دوران مادها آغاز و در دوران اشکانی و ساسانی توسعه یافته و در دوران اسلامی به‌ویژه قرون میانی به اوج می‌رسد.

study of typology and spatial organization of castles and defensive fortifications on the southern hillside of the central alborz (tehran province) in the middle centuries

on the southern hillside of the central alborz mountains, in the province of tehran, there are many castles, forts, and defense facilities from different historical periods that have not been studied much before this research, and little information is available about them. this research was done analytically to answer questions: what is the number and background of the construction of castles in tehran? how many categories are they divided into according to typology (archaeology)? what is the pattern of the spatial organization? it was assumed that in tehran province, due to climatic conditions, geographical location, and political and social conditions, castles from pre-islamic and islamic eras were erected and divided into two main types, mountainous and pasture. castles have particular spatial organization according to the place of construction and the builders’ goals. in terms of form, they include two categories of regular and irregular geometry, and in terms of function, they are divided into residential and military types. the information needed for this research was collected using library and field studies. the field study was performed by surface surveying, remote evaluation, and the cultural data necessary were documented and recorded. in the present study, which led to the identification and documentation of 159 defensive constructions and buildings in tehran province, it was found that castle construction in tehran province began in the median period and developed in the parthian and sasanian eras and bloomed in the islamic period, especially the middle ages.