مطالعات تطبیقی گونه‌شناسی معماری، الگوهای آرایه‌ای و گاه‌نگاری مسجد جامع قدیم (مسجد عتیق) در مجموعه شیخ احمد جام، با رویکرد باستان‌شناسی

مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام، در زمره آثار فاخر معماری ایرانی، در طول زمان، یکی از کانون‌های عمده عرفان و تصوف در شرق ایران و سرزمین خراسان بوده است. این اهمیت در طول زمان مرهون الهام‌بخشی شیخ جام و بازماندگانش بوده که نقش مهمی در رونق بناهای آن به‌ ویژه در قرن 8 هجری/ سده 14 و مقارن با حاکمان ایلخانی داشته‌اند. با وجود جایگاه تاریخی، تاکنون بسیاری از ویژگی‌های معمارانه در این مجموعه، در ارتباط با بزرگان عرفان ناشناخته و مغفول مانده است. از جمله این ابنیه در مزار شیخ احمد جام، مسجد جامع قدیم یا مسجد عتیق از آثار معماری قرن هشتم هجری است که بنابر متون بانی آن «خواجه رضی‌الدین» بوده؛ اما تاکنون بررسی‌های کافی در زمینه شناخت تاریخی، گونه‌شناسی معماری و مطالعات جامع روی این بنا صورت نگرفته است. هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی الگوهای معماری و سبک‌شناسی مسجد جامع قدیم و مطالعه آرایه‌های آن و تحلیل و مقایسه تطبیقی داده‌ها، با بهره‌گیری از اسناد و شواهد قبل و بعد از مرمت و بازسازی عناصر، از دیدگاه باستان‌شناسی، برای شناخت الگوهای ساختاری و عملکرد این بنا در زمان ساخت و تدقیق در گاه‌نگاری موثر بوده است. این پژوهش از نظر هدف بنیادی بوده و با رویکرد توصیفی- تحلیلی و تطبیقی انجام شده و برای گردآوری داده‌ها نیز از روش‌های مطالعات کتابخانه‌ای، بررسی‌های مشاهده‌ای و تجزیه و تحلیل بهره گرفته شده است. نتایج مطالعات و تحقیقات با رویکرد باستان‌شناسی بر روی مسجد جامع قدیم، با بهره‌گیری از گزارش‌های باقی‌مانده و اسناد قبل و در حین مرمت اثر، حاوی نکات ارزشمند ساختاری، به لحاظ گونه‌شناسی و تاریخ معماری این بنا بود که نشان داد مسجد جامع با شیوه‌ای متفاوت از دیگر بناهای مجموعه شیخ جام و با چندین کاربرد، در ثلث نیمه اول قرن 8 هجری/ سده 14 ساخته شده و در طول زمان دچار تغییرات فضایی شده است.

comparative studies of typology of decorative patterns and chronology of the old jame mosque (atigh mosque) of sheikh ahmad-e jam with an archaeological approach

the complex of sheikh ahmad-e jam tomb has been among the great works of iranian architecture over time, one of the main areas of mysticism and sufism in eastern iran and the land of khorasan. this importance has been due to the charismatic personality of sheikh-e jam and his descendants, who play an important role in the prosperity of these buildings, especially in the 8th / 14th century and towards the ilkhanid era. despite the historical status, many architectural values have been neglected in connection with mysticism. among the monuments in the tomb of sheikh ahmed-e jam, the structure of the old jame mosque (atigh mosque), which has been affected by the architectural works of the eighth century a.h, who was the founder of thekhajeh radhi-aldin ahmad ; but far enough studies on historical cognition , architectural typology and comprehensive studies have not been conducted on this construct. the purpose of this study is to survey the paradigms of architecture and the stylistics of the old jaame mosque and its decorative elements and compare the data using documents and evidence regarding restoration and reconstruction of the elements, from the archaeological point of view. also, to recognize the structural patterns and function of the structure at the time of construction and accuracy in chronology. this research is fundamental in terms of purpose and has been done using a descriptive, analytical and comparative approach to collect data from library studies, observation and analysis of evidence. the results of the examinations and research with the archaeological approach to the old jame mosque, using remaining reports and documents restoration of the work, contained valuable structural points, in terms of its typology and history, which showed that jame mosque was constructed differently from other monuments of the of sheikh-e jam complex and with several applications in the first half of the 8th /14th century and has undergone spatial changes over time.