مطالعه الگوهای تخریبِ نقوش برجستۀ‌ سنگی در محوطه تاریخی-فرهنگی تاق‌بستان

محوطه تاریخی-فرهنگی تاق‌ بستان در دیوارۀ رشته‌کوه‌های پرآو-بیستون قرار گرفته است. این محوطه از دوران ساسانی باقی مانده است که شامل سه بخش اصلی از نقش‌ برجسته‌های سنگی با نام‌های متداول تاق بزرگ، تاق کوچک و نقش اردشیر دوم است. این آثار از زمان خلق (دوره ساسانی) تا کنون دائماً در معرض عوامل محیطی بوده‌اند و تخریب‌های رخداده در سطوح آن کمتر بررسی شده‌اند. بدین سبب در این پژوهش با هدف بررسی الگوهای تخریبِ نقوش برجستۀ سنگی، الگوهای تخریب از طریق مشاهده و بررسی میدانی و به روش ماکروسکوپی شناسایی شدند. در بررسی‌های انجام‌ شده معلوم گشت که رسوبات سطحی به‌ طور گسترده (عمدتاً در تاق بزرگ) در تنالیته رنگ‌های روشن تا نارنجی و قهوه‌ای و حتی سیاه، سطح نقوش برجسته را پوشانده‌اند، به‌ طوری که ظرافت‌های نقوش ساسانی از دید عموم مخفی مانده است. در ضلع غربی تاق بزرگ این رسوبات سطحی باعث مخدوش شدن بخش اعظمی از نقش برجسته‌ها (خصوصا صورت ندیمان و همراهان شاه) به شکل پوسته‌های زمخت شده‌اند. تاق کوچک و نقش اردشیر دوم، کمتر تحت‌تاثیر رسوبات انحلالی قرار گرفته‌اند؛ زیرا رسوبات در تاق بزرگ عمدتاً در اثر خروج آب از کانال‌های طبیعیِ موجود در زیر تاق نشات گرفته و در اثر جاری شدن آب در بین نقوش، مواد معدنی محلول در آن به شکل پوسته‌ای رسوب کرده‌اند. در نقش درخت زندگانی نقش فرشته و دیواره‌های ضلع شرقی و غربی تاق کوچک و نقش اردشیر دوم اثراتی از فعالیت میکروارگانیزم‌ها و بقایای باکتریایی مشاهده می‌شود. خوردگی حفره‌ای در اثر فعالیت گلسنگ در این نواحی موجب مخدوش و ناهموار شدن سطح شده است. همچنین سیمان‌های مرمتی بکار رفته جهت پَرکردن درزه‌های صخره، باعث شکل‌گیری شوره‌هایی در نواحی اطراف خود شده‌اند. بنابراین از مطالعه الگوهای تخریب معلوم گشت که جریان آب در بین نقش‌ برجسته‌ها و انحلال رخ‌ داده توسط این جریان در کنار فعالیت میکروارگانیزم‌ها و مداخلات نادرست پیشین، از مهم‌ترین عوامل مخدوش‌کنندۀ سطوح نقش‌برجستۀ سنگی تاق‌بستان هستند.

study on decay patterns of the stone reliefs of the tāq-e bostān historical-cultural site

the historical-cultural site of the tāq-e bostān is located in the porav-biston mountain range. this area is attributed to the sassanid era, which includes three main parts of stone reliefs so-called the great arch, the small arch and the relief of ardeshir ii. since its creation, this site has been constantly exposed to environmental factors and has rarely been studied in terms of decay. therefore, this study was conducted to investigate the decay patterns of stone reliefs by field studies and macroscopic surveys. studies have shown that the crusts (mainly in the great arch) have covered the surface of the reliefs in orange to brown and even gray tones. in particular, on the western side of the great arch, these crusts have distorted most of the reliefs. the small arch and the relief of ardeshir ii are less affected by surficial crust. the reason of crust formation on the reliefs of the great arch is mainly the outflow of water from the natural channels inside the rock, so that by sprinkling among the reliefs, it has caused transfer and then deposition of dissolved minerals. some microorganisms and bacterial residues are observed in the relief of the tree of life, the motifs of the angel, the walls on the east and west sides of the small arch, and the reliefs of ardeshir ii. due to lichen activity in these areas, the pitting pattern has caused distortion and roughness of the surface. also, the restoration interventions such as cement used to fill the rock veins have caused the formation of effloresces and microcracks in the surrounding areas. therefore, from the point of decay patterns, it became clear that the water flowing and the dissolution occurred by this phenomenon, along with the activity of microorganisms and previous incorrect interventions, are the most important factors of deterioration of the surfaces of reliefs of the tāq-e bostān.