تحلیل عناصر تزئینی کتیبه‌های ظروف فلزی دوره سلجوقی خراسان

عصر سلجوقیان، یکی از ادوار خلاقانه جهان اسلام و هنرهای ایرانی است. از میان هنرهایی که توانست شکوفایی‌اش را در این عصر رقم بزند، فلزکاری است که به روش سلجوقی منسوب است. در فلزکاری این دوره سبک و روش خاص و مستقلی به وجود آمد که در سایه تشویق و حمایت امراء و سلاطین سلجوقی ایجاد شد و هنرمندان و صنعتگران به‌ویژه در نواحی شمال‌شرق ایران یعنی خراسان و ماوراءالنهر، روش‌ها، فنون و سبک‌های جدیدی آفریدند. بارزترین وجه تزیینی این آثار، کتیبه‌هایی هستند که برگرداگرد یا بخشی از بدنه فلزی اثر خودنمایی می‌کنند و حاوی اطلاعات ارزنده‌ای هستند. تنوع نگاره‌ها و خط‌ نگاره های زیبایی که بر بستر این کتیبه‌ها نقش بسته است، نه تنها اطلاعات محتوایی از فرهنگ و اعتقادات آن روزگار در اختیار می گذارند، بلکه منبع تصویری و نوشتاری غنی را ارائه می‌دهند که بر کیفیت ممتاز آرایه‌های ظروف فلزی مکتب هرات تاکید می‌کنند. در این پژوهش، شناخت کیفیت کتیبه‌های این ظروف در دو حوزه نگاره و خط‌نگاره مدنظر است. نتایج کلی تحقیق، انعکاس‌دهنده‌ی دیدگاه‌های فرهنگی و اعتقادی سازندگان ظروف و بازتاب وضعیت هنرهای نوشتاری و تصویری جامعه آن روزگار هستند. شاخصه‌های زیباشناختی کتیبه‌های ظروف فلزی مکتب هرات در عصر سلجوقی در بکارگیری تزئینات هندسی، گیاهی، جانوری و انسانیِ متنوع و استفاده از خط تصویری (نوع دیگری از نقوش ‌مرکب که از ترکیب خط با صور جانوری یا انسانی ایجاد می‌شود) به زبان عربی و خطوط کوفی و نسخ مشهود است که با مضامینی چون عبارات دعایی، تمجید و بیان قدرتِ دارنده‌ی ظرف و ثبت اسامی هنرمندان، صنعتگران و سفارش‌دهندگان همراه شده است. این مقاله به روش تحلیلی-تطبیقی و جمع‌آوری منابع به طریق کتابخانه‌ای-اسنادی انجام شده است.

analysis of decorative elements in the inscriptions of metal utensils, khorasan style of seljuk

the seljuk era is one of the creative eras of the islamic world and the peak of iranian arts. among the arts which flourished in this era, metalworking is a seljuk method attributed to the seljuks. during this period, a speacial and independent style and method was created in the shadow of encouragement and support of seljuk rulers and sultans. artists and craftsmen, especially in the northeastern regions of iran, namely khorasan and transoxiana, created new methods, techniques and styles to experience. the most prominent decorative feature of these works is the inscriptions that were beautifully located all around or part of the metal body. the variety of beautiful paintings and islamic calligraphy which were inserted on these inscriptions, not only provide contextual information about the culture and beliefs of that time, but also provide a rich visual and written source that indicates the quality of the decoration of herat school of metal utensil. the purpose of this study is recognition of aesthetic characteristic of the inscriptions of these works in both area of painting and islamic calligraphy. the overall results of the research reflect the cultural and religious views of the makers and the state of the visual and written arts of the society at that time. the cultural and artistic features of this period include the use of geometric patterns, plant, animal, and humanistic ornamentation and the use of arabic scribes and inscriptions, and the kufic script like naskh, with the same themes as prayer, praise, along with information indicating the power of the owner and names of artists, craftsmen and customers in herat school.