تامّلی بر ظرفیّت‌های نمایشیِ ماجرای روح در مرصادالعباد

در تمامی ژانرهای ادبی، متونی هستند که از مراتب قابلیّت‌ نمایشی برخوردار باشند. واکاوی این ظرفیّت‌ها، به آشکار شدن جنبه‌هایی مهم و زوایایی ظریف از متون منجر می‌شود. یکی از زمینه‌های قابل پژوهش از این منظر، آثار صوفیانه و عارفانه‌اند. نارسا بودن زبان توصیفی و مستقیم برای تبیین مفاهیم و تجربیات عرفانی، نیاز به کاربرد شگردهایی چون بیان روایی و نمایشی را با درجات مختلف، قوّت می‌بخشد؛ یعنی ترسیم و بازنمایی، به جای توصیف و توضیح صِرف. موضوع این مقاله، بررسی ظرفیّت‌های نمایشیِ ماجرای روح در مرصادالعباد است. در ماجرای مذکور، عناصر نمایشی سهمی قابل توجّه در انتقال مفاهیم ذهنی نویسنده دارند. این عناصر، با محوریّت پردازش شخصیّت روح در بستری از روند پیچیدۀ متافیزیکی، به ارتباط مخاطب با مطلب، کمکی شایان تامّل کرده‌اند. مهم‌ترین یافته‌ها نشان می‌دهند، بارزترین عناصر و شگردهای نمایشی این ماجرا که در القای مفاهیم گوناگون کارآمدتر بوده‌اند و همه حول محور شخصیّتِ روح، به پرداخت و قوام آن مدد رساند‌ه‌اند، به ترتیب عبارتند از: شخصیّت‌پردازی، کنش، گفت‌وگو و کشمکش. مهم‌ترین مفاهیمی که از طریق این عناصر و شیوه‌ها القا می‌شوند، از این قرارند: ماهیت روح و جسم و تضادّ و توافق آن‌ها، اشتیاق بازگشت به زادبوم روح، عشق، معرفت و دشواری‌های آن، دنیای ممدوح و مذموم و نیز فنا و بقا. هنگام کاربرد اغلب عناصر و شیوههای بیانِ داستانی در این ماجرا، جلوه‌های تمایل به نشان دادنِ نمایشی، به‌جای تعریف کردن، مشهود است؛ امّا این نمود، هنگام استفاده از شگردهای موثّر تمثیل‌پردازی و تصویرسازی و نیز دو عنصر کنش واکنش و گفت‌وگو بارزتر است.

Reflection on Theatrical Capacities of the Spirit Adventure in Mersad-ol-Ebad

There are some proses in all literal genres which have theatrical capacity. Studying these capacities leads to reveal important aspects and delicate angles of proses. Sufi and mystical works are the ones which can be studied in this perspective. The current study aims to figure out theatrical capacities of the spirit adventure in MersadolEbad. This work is considered as one of the superior sufi prosesin terms of form and content. In this adventure, theatrical elements play an important role in transferring the author’s mental contents. These elements, with a focus on processing the spirit character in a background of complicated metaphysic situations, have helped the relationship between the audience and the prose. The findings from this study reveal that the most obvious elements and theatrical techniques of this adventure which were more efficient in inducing various contents leading to the consistency of spirit character are characterization, action, conversation, and conflict respectively. The most important contents which are induced through these elements and techniques are the nature of spirit and body and their conflicts and agreement, willingness to return to the spirit birthplace, love, knowledge and its difficulties, adored and faulty world, and perdition and survival. Willingness to show theatrically is obvious in this adventure when these elements and techniques are used to narrate the story. However, this is much more clear when both effective techniques of illustration and allegory and two action elements, reaction and conversation, are applied.