ارزیابی آسیب‌پذیری کشاورزان نسبت به خشکسالی: مورد استان فارس

خشکسالی یک مخاطره اجتماعی-طبیعی پیچیده و تکرارشونده است که با تغییرات آب و هوایی، فراوانی، شدت و مدت آن افزایش می‌یابد. کشاورزی به‌ عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های اقتصادی کشور، بخش راهبردی در تامین نیازهای غذایی جمعیت رو به رشد و منبع اصلی تامین‌کننده درآمد و معیشت روستاییان، به شدت تحت تاثیر این مخاطره اقلیمی پرهزینه و پیامدهای تدریجی آن قرار گرفته است. از این رو، فرآیند توسعه کشاورزی و معیشت پایدار بهره‌برداران این بخش اقتصادی، نیازمند شناسایی و ارزیابی میزان آسیب‌پذیری در برابر چنین مخاطرات طبیعی می‌باشد. بر این اساس، پژوهش حاضر با هدف کلی ارزیابی آسیب‌پذیری (دربردارنده سه عنصر مواجهه، حساسیت معیشتی و توان سازگاری) کشاورزان استان فارس نسبت به خشکسالی انجام گرفت. برای این منظور، با استفاده از ابزار پرسشنامه، 420 کشاورز به روش نمونه‌گیری تصادفی خوشه‌ای چندمرحله‌ای مورد مصاحبه قرار گرفتند. روایی پرسشنامه توسط اساتید توسعه و ترویج کشاورزی و پایایی آن از طریق مطالعه راهنما و ضریب آلفای کرونباخ تایید گردید. قابل ذکر است که برای برآورد مواجهه، از داده‌های هواشناسی و شاخص معیار بارش سالانه (siap) استفاده  گردید. نتایج نشان داد که میانگین بهنجار مواجهه، حساسیت معیشتی و توان سازگاری کشاورزان مورد پژوهش به‌ترتیب برابر با 0/575، 0/488 و 0/535 از 1 می‌باشد. افزون بر این، شاخص آسیب‌پذیری اقلیمی (cvi) برابر با 0.514 از 1 (با دامنه 0/2 تا 0/86) برآورد شد که تا حدودی بالاتر از حد متوسط قرار دارد. علاوه بر این، براساس تحلیل خوشه‌ای چندمیانگینی، پاسخگویان در سه خوشه آسیب‌پذیری سطح پایین (حدود 54 درصد)، متوسط (27 درصد) و بالا (بالغ بر 19 درصد) قرار گرفتند. میانگین شاخص آسیب‌پذیری اقلیمی در این خوشه‌ها به‌ترتیب 0/42، 0/56 و 0/68 است. همچنین، نتایج تحلیل مکانی نشان داد که دامنه میانگین شاخص آسیب‌پذیری اقلیمی از 0/310 (از 1) در شهرستان لامرد تا 0/640 (از 1) در مرودشت متغیر بوده است. با توجه به نتایج پژوهش، به منظور کاهش آسیب‌پذیری کشاورزان در برابر خشکسالی، ترکیبی از اقدامات آموزشی، حمایتی و مدیریتی باید پیاده‌سازی شود. از طرفی، توجه به تفاوت‌های منطقه‌ای و ویژگی‌های خاص هر منطقه در طرح‌ریزی برنامه‌ها و سیاست‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. همچنین، استفاده از داده‌های مکانی و تحلیل‌های دقیق‌تر می‌تواند به شناسایی مناطق آسیب‌پذیر و تخصیص منابع به این مناطق کمک کند.

assessing the vulnerability of famers to drought: the case of fars province

drought is a complex and recurring socio-natural hazard that is increasing in frequency, intensity, and duration due to climate change. agriculture, one of the most important economic sectors of the country and a key sector for meeting the food needs of the growing population as well as being the primary source of income and livelihood for villagers, is strongly impacted by this costly climate risk and its gradual consequences. therefore, the agricultural development process and the sustainable livelihood of those dependent on this sector require identifying and evaluating the level of vulnerability to such natural hazards. the aim of this applied research study was to assess the vulnerability of farmers in fars province to drought, focusing on three elements: exposure, livelihood sensitivity, and adaptability. for this purpose, 420 farmers were interviewed using a multi-stage cluster random sampling technique. the validity of the questionnaire was confirmed by professors in agricultural development and extension, and its reliability was confirmed through a pilot study and cronbach’s alpha coefficient. meteorological data and the annual precipitation index (siap) were used to estimate exposure. the results showed that the average normal exposure, livelihood sensitivity, and adaptability of the farmers were 0.575, 0.488, and 0.535 out of 1, respectively. the climatic vulnerability index (cvi) was estimated at 0.514 out of 1 (with a range of 0.2 to 0.86), which is somewhat higher than the average. additionally, based on multi-media cluster analysis, the respondents were categorized into three vulnerability groups: low (about 54%), medium (27%), and high (over 19%). the average cvi for these groups was 0.42, 0.56, and 0.68, respectively. the results of the spatial analysis showed that the cvi ranged from 0.310 in lamerd to 0.640 in marvdasht. the research concluded that to reduce farmers’ vulnerability to drought, a combination of educational, support, and management measures should be implemented. additionally, considering regional differences and the specific characteristics of each area is crucial in planning programs and policies. the use of spatial data and more accurate analyses can help identify vulnerable areas.