قَپان؛ ترازوی بی کفه

نیاز بشر به داد و ستد و تعیین وزن کالا، ترازو را از دیرباز یکی از ضروری ترین وسایل معاملات قرار داده است. اگر اولین دانش بشر را شمردن اعداد و دومین آن را دانش اندازه گیری بدانیم، سومین علمی که بشر بدان دست یافت، علم توزین بود. با گذشت زمان و ایجاد نیازهای جدید و لزوم توزین اجسام حجم دار کشاورزی یا دامی، ترازویی نیاز بود که به راحتی قابل حمل باشد و بتواند اجناس سنگین را وزن نماید. قَپان ترازویی بود که توانست قرن ها به این نیاز پاسخ گوید. قپان یا ترازوی بی کفه متشکل از میله ای است مندرج که سه قلاب بر روی آن تعبیه شده و سنگی که بر روی میله حرکت می کند. قلاب اول جهت آویزان کردن متاع است و دو قلاب دیگر «سَر سبک» و «سَر سنگین» نام دارد. علائم حک شده بر روی میله بر حسب مَن تبریز (3 کیلو) و مَن شاهی (6 کیلو) تقسیم بندی شده، و هر درجه نشان دهنده وزنی با زیرمجموعه های آن وزن خاص است که به واحدهای (مَن، نیم مَن، صَد دِرَم و پَنجا) تقسیم می شود. این واحدهای قاجاری در حکومت پهلوی اول به کیلو گرم تغییر می کند و اعداد فارسی وزن بر روی میله قپان درج می شود. برای وزن کردن متاعی با قپان، قلاب قپان را به سه پایه چوبی آویزان کرده و سنگ قپان از طریق قلابی فولادی با قطر کم بر روی میله حرکت می کند و وزن بار را نشان می دهد. هر گاه میله قپان در سطح افق و فَک های دروازه قپان به صورت عمود روبروی یکدیگر قرار گیرند، عمل توزین انجام گرفته و به اصطلاح قپان خوانده است. این پژوهش با مراجعه به منابع کتابخانه ای و به صورت میدانی و مصاحبه شفاهی با خبرگان محلی و کسانی که به نحوی در گذشته با قپان عمل توزین انجام داده اند و با استفاده از قپان های قاجاری موجود در موزه مردم شناسی شهرستان بُرخوار و قپان های دوران پهلوی موجود در اصفهان انجام گرفته و به توصیف قپان و اجزای تشکیل دهنده اش، روش کار و انواع آن می پردازد.

Qapān: a scale without pan

The need for trading and weighing goods has made the scale one of the most important instruments of trading. If we consider counting as the first science of humankind and measuring as the second, the third one would be science of weighing. By increasing demand for weighing The need for trading and weighing goods has made the scale one of the most important instruments of trading. If we consider counting as the first science of humankind and measuring as the second, the third one would be science of weighing. By increasing demand for weighing voluminous farming and ranching goods a need for a portable scale to be able to weigh heavy goods appeared. qapān was a scale without pan, which satisfied this need for centuries. qapān consists of a graded shaft with three hooks on it and a weight which moves across the shaft. One of the hooks is for hanging goods and two other ( sar sabok and sar sangin) for holding the qapān. Inscribed grades on the shaft were based on tabriz's man (equal to 3 kg) and shahi's man (6 kg) and were subdivided to the smaller grades. Later, in Pahlavi era, the grading unit changed to the metric system. For weighing, the goods should be hung to the respective hook, and the weight should be moved on the shaft until the shaft becomes horizontally balanced so the place of weight on the graded shaft shows the measurement. For this research, both archival and fieldwork studies have been applied and it is based on qājār and pahlavi qapāns available in borkhār and esfahān anthropological museums. The article describes the various types of qapān, their parts and their use