جنبه های اجتماعی نظام آبیاری در ایران

در ایران محدودیت منابع آب موجب شده است تا بهره برداری از آن در طول تاریخ به صورت نظام مند و در چارچوب ضوابط و معیارهای حساب شده انجام گیرد. به سخنی دیگر، نظام بهره برداری از آب در ایران یک امر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است. وجود واحدهای کار زراعی سنتی (بنه) نیز از این واقعیت سرچشمه می گیرد که آب، جز در یک یا دو ناحیه، کمیاب ترین منبع کشاورزی در ایران است. با این وصف، تاریخ تشکیل و شکل گیری نظام های حقوقی و اجتماعی در آبیاری بس دراز و دارای قواعد و ضوابط خاصی است. در ایران سه منبع مهم آبیاری در طول تاریخ وجود داشته که به ترتیب اهمیت عبارتند از: قنات، رود و چشمه. در هر کدام از این منابع مهم آبیاری، نظام های پیچیده و متکاملی در طول تاریخ برای بهره برداری از آب آنها برای کشاورزی صورت گرفته است. این نظام بهره برداری شامل مدیریت تامین آب، مدیریت توزیع و انتقال آب و در نهایت مدیریت مصرف و استفاده از آب بوده است. در این نظام، مدیریت تامین آب بر عهده مالک و مالکان بوده و خدمات مربوط نیز به شکل گروهی انجام می شده است؛ مدیریت توزیع و انتقال آب نیز به صورت گروهی و تحت نظارت صاحب منصبانی قرار داشته است؛ مدیریت مصرف و استفاده از آب نیز بسته به نظر بهره برداران، جمعی یا انفرادی بوده است. یافته ها نشان می دهند که نظام های پیچیده و تکامل یافته ای در زمینه آبیاری و چگونگی استفاده از آن در طول تاریخ در ایران شکل گرفته که در نهایت در دوره جدید، با توجه به تغییراتی که در جامعه روستایی ایران بعد از اصلاحات ارضی و انقلاب اسلامی اتفاق افتاده است، سیستم های سنتی تولید کشاورزی همانند بنه به هم خورده و مدیریت مالکان ملغی و نظام های آبیاری نیز دچار تغییراتی شد. این تغییر شامل بوجود آمدن «گروه های هم آب» در بین زارعان و روستاییان می شد که نظام ها و قواعد قبلی تقسیم آب در ده را در قالبی جدید سازماندهی کرده و برای استفاده بهینه از آب، و آبیاری بهتر زمین های کشاورزی، دست به تعاون و همکاری میان خود زدند.

Social Aspects of Agricultural Irrigation System in Iran

The most important problem that faced exploration Limitation of water in Iran has resulted in developing well-elaborated rules for water exploitation throughout the history. Forming traditional farming units (boneh) are stemmed from the reality that except in one or two areas, water is the scarcest agricultural resource in Iran. Three important sources of water in Iran have been the aqueducts (qanāt), the rivers, and the springs respectively. Each of these sources has associated with a complex regulation of their use for irrigation. This exploitation system consists of managing the water supply, the water distribution and transfer, and finally, managing the water usage. However, regarding the changes in the Iranian rural community after Land Reforms and the Islamic Revolution, the disruption of traditional systems of agricultural production such as boneh, and abolishment of the Khans’ and the landlords’ rule, the irrigation systems, too, underwent certain transformations. These changes include forming ham-āb groups among the farmers, which re-organized the previous rules and systems of water distribution in a new framework and cooperated in optimum use of water and improvement of agricultural lands.