تاسیس ضابطۀ امتنانی‌بودن حکم شرعی و آثار آن در فقه و حقوق مدنی ایران

احکام امتنانی در اصطلاح فقه امامیه، به احکامی گفته می‎شود که از سویِ شارع همراه با تسهیل و رفع مشقّت، در شرایط خاص و برای افراد خاص تشریع می‎شود. از جمله آثار و لوازم این احکام امتنانی در فقه و حقوق، می‎توان به رفع یا عدمِ فعلیّتِ حکم اولی و تضییق یا توسعۀ احکام اولی در موارد امتنان اشاره کرد؛ با وجود این ترتّب این آثار و لوازم امتنانی‌بودن حکم، بر شناخت مفهوم و مصادیق حکم امتنانی متوقف است که نسبت به برخی از احکام واضح و نسبت به برخی دیگر، مورد اختلاف است؛ از‌این‌رو مسئلۀ اصلی این است که آیا ضابطه‎ای برای تشخیص احکام امتنانی شرعی، و تمییز آنها از احکام غیرامتنانی وجود دارد یا خیر؟ در این مقاله با توجه به ادلۀ احکام شرعی، در درجۀ اول کوشیده‎ایم ضابطه‎ای برای شناخت حکم امتنانی ارائه دهیم که متشکّل از دو ویژگیِ تسهیلی و تخفیفی‌بودن حکم و ممکن‌بودن جعل حکم مشقّت‎بار است. در درجۀ دوم ضمن تطبیق این ضابطه بر برخی از احکام که مشهور فقها به امتنانی‌بودن آنها قائل‌اند -مانند احکام حدیث رفع، نفی ضرر، نفی حرج، نفی سبیل - ، به ثمرۀ اختلاف در امتنانی‌بودن و نبودن آنها در فقه و حقوق مدنی ایران پرداخته شده است.

the establishment of the criterion of lenient (emtenani) rulings within islamic law and their implications in jurisprudence and iranian civil law

in imamiya jurisprudence, lenient or emtenani rulings refer to those enacted by the lawgiver to ease difficulties or alleviate hardship under specific conditions for certain individuals. the effects and requirements of such rulings in jurisprudence and civil law include the suspension or non-implementation of primary rulings and the restriction or expansion of primary rulings in cases of leniency. however, applying these effects depends on understanding the concept and instances of lenient rulings, which are clear for some rulings but disputed for others. therefore, the primary question is whether a criterion exists to identify lenient religious rulings and distinguish them from non-lenient ones. in this article, we first aim to establish a criterion for recognizing lenient rulings based on the evidence of religious rulings, which consists of two features: ease and reduction of burden, as well as the possibility of enacting burdensome rulings. second, we apply this criterion to certain rulings—such as the rulings of hadith al-raf’ (the hadith of exemption), negation of harm (nafy darar), negation of hardship (nafy haraj), and negation of domination (nafy sabil)—and examine the implications of differing views on their leniency in the context of islamic jurisprudence and iranian civil law.