واکاوی نقش پیامبرˆ در تکوین نظام اجتماعی جوامع اسلامی

دین اسلام به‌عنوان آخرین و کامل‌ترین دین وحیانی، برای سامان گرفتن زندگی بشریت در حوزۀ فردی و جمعی مطرح ‌شده است. مولّفه‌های زیست‌بوم اجتماعی افراد، به‌عنوان روی دیگر سکه در جهان‌بینی اسلامی، آیات و روایات فراوان را به خود اختصاص داده است. اصول و ارکان این آموزه‌ها در قالب دستورها و ضوابط فقهی، در احکام ضروری (واجب)، مطلوب (مستحب)، حرام (نهی موکّد) و ناپسند (مکروه) مطرح گردیده تا فرد مسلمان، انگیزۀ لازم را برای رعایت آن‌ها داشته باشد. در این میان، برای نهادینه شدن این مولّفه‌های قرآنی و الهی در زندگی اجتماعی و فردی جوامع مسلمان، رسالت شخصی پیامبر اکرمˆ، جایگاه کلیدی دارد. فردی که در قرآن کریم برای دخالت در زندگی مردم، اولی و دارای ولایت معرفی‌شده است ﴿النَّبِیُّ اَوْلى‏ بِالْمُوْمِنینَ مِنْ اَنْفُسِهِمْ﴾. اغلب اندیشمندان، قرآن‌پژوهان و مفسران در پیرو همین آیه، بر مبنای توجه به اتمام و اکمال دین اسلام، شان، شخصیت و جایگاه بنیادین پیامبر اکرمˆ را مختص به مسائل دینی - فردی صرف ندانسته، بلکه برای سامان گرفتن سرشت اجتماعی بشر، سعادت دنیوی و اخروی جوامع اسلامی، دست‌یابی به حکومت و سایر ابعاد پیشرفت و تکوین نظام اجتماعی در جوامع اسلامی، بر نقش کلیدی ایشان تاکید دارند. پژوهش حاضر می‌کوشد به روش توصیفی تحلیلی و بر مبنای مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی، به سوال اصلی زیر پاسخ دهد که پیامبر اکرمˆ، از چه طریقی به تکوین نظام اجتماعی در جوامع اسلامی پرداخته است؟ یافته‌های پژوهش، در چارچوب و رهیافت تئوریک ساختار - کارگزار کالین‌های، حاکی از آن است که تشکیل حکومت به‌عنوان لازمۀ نظم اجتماعی و از ضروریات زندگی بشری، در همۀ مکاتب و ادیان آسمانی، مورد توجه واقع ‌شده است. در دین اسلام، این امر بیشتر از پیش مورد نظر است که پیامبر اکرمˆ در ایجاد، تکوین و تداوم نظام اجتماعی در جوامع اسلامی، نقش مهم و بنیادینی دارد. ازاین‌رو، ساختار (دین اسلام، آیات و روایات قرآنی) و کارگزار (اقدامات عملی پیامبر اکرمˆ)، به‌عنوان دوروی یک سکه و مکمّل هم در این امر، نقشی کلیدی دارند، هرچند که در آخر، این نقش مهم و کلیدی کارگزار است که آموزه‌های نظری ساختار را، نهادینه و عملی می‌کند